Listening teaching in Nepali Language
सुनाइ शिक्षणको परिचय
सुनाइ भाषाको आधारभूत सीप हो । दैनिक क्रियाकलापको आधाभन्दा बढी समय सुन्ने कुराले नै लिन्छ । कक्षाको प्रत्येक क्रियाकलाप सुनाइबाट नै सुरु हुन्छ । शिक्षकले कक्षाकोठामा निर्देशन दिन्छन्, व्याख्या, विवरण दिन्छन्, प्रश्न सोध्छन्, टिप्पणी गर्छन् । विद्यार्थी र शिक्षक, विद्यार्थी–विद्यार्थीका बीचमा छलफल, संवाद, प्रश्नोत्तर चल्छन् । यी सबै कुरामा सुनाइको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । सुनाइविना भाषिकसीप आर्जन अधुरै रहन्छ । सुनाइसीपको विकासका निम्ति सुनाइशिक्षण गरिन्छ । सुनाइशिक्षणका माध्यमबाट वक्ताको सुनाइमा रहेका समस्याहरु हटाउँदै उसमा ठीक ढङ्गले सुन्न सक्ने क्षमताको विकास गराइन्छ । राम्रोसँग सुन्नेले नै आफूलाई उपयुक्त ढङ्गले व्यक्त गर्न पनि सक्दछ ।
सुनाइशिक्षणको महत्व
सुनाइ भाषाको आधारभूत सीप हो । दैनिक क्रियाकलापको आधाभन्दा बढी समय सुन्ने कुराले नै लिन्छ । कक्षाको प्रत्येक क्रियाकलाप सुनाइबाट नै सुरु हुन्छ । शिक्षकले कक्षाकोठामा निर्देशन दिन्छन्, व्याख्या, विवरण दिन्छन्, प्रश्न सोध्छन्, टिप्पणी गर्छन् । विद्यार्थी र शिक्षक, विद्यार्थी–विद्यार्थीका बीचमा छलफल, संवाद, प्रश्नोत्तर चल्छन् । यी सबै कुरामा सुनाइको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । सुनाइविना भाषिकसीप आर्जन अधुरै रहन्छ । सुनाइसीपको विकासका निम्ति सुनाइशिक्षण गरिन्छ । सुनाइशिक्षणका माध्यमबाट वक्ताको सुनाइमा रहेका समस्याहरु हटाउँदै उसमा ठीक ढङ्गले सुन्न सक्ने क्षमताको विकास गराइन्छ । राम्रोसँग सुन्नेले नै आफूलाई उपयुक्त ढङ्गले व्यक्त गर्न पनि सक्दछ ।
सुनाइशिक्षणको महत्व
- अर्काले भनेको कुरा ठीक ढङ्गले् बुझ्न,
- ध्वनिहरुको पहिचान गर्न,
- बोध क्षमताको विकास गर्न,
- बौद्धिक क्षमताको विकास र मनोरञ्जन गर्न,
- भनाइको शैलीगत विविधता छुट्याउन,
- शब्दभण्डार वृद्धि गर्न,
- भाषिकेत्तर अभिव्यक्तिहरु थाहा पाउन,
- कुराको गहिराइसम्म पुग्न,
- राम्रो अभिव्यक्ति दिन,
- विषयवस्तुको बोध गर्न,
- भाषिक क्षमताको विकास गर्न ।
भाषिकसीपहरु र सुनाइशिक्षणको अन्तर्सम्बन्ध
भाषाका अन्य सीपहरु बोलाइ, पढाइ र लेखाइको सुनाइसँग गहिरो सम्बन्ध छ । सुनाइशिक्षणको अभावमा भाषाका अन्य सीपहरु आर्जन असम्भव जस्तै हुन्छ । राम्रोसँग सुनेपछि नै राम्रोसँग बोल्न सकिन्छ । जुन कुरा राम्ररी सुनिंदैन, बुझिंदैन, त्यसलाई लेखेर, बोलेर व्यक्त गर्न पनि सकिंदैन । त्यसैले भाषाका चारै सीपहरु एक–अर्कासँग अन्तर्सम्बन्धित छन् ।
सुनाइशिक्षणका समस्याहरु
१. वक्ताको बोलाइको गति : वक्ता विभिन्न ढङ्गले बोल्छन् । कोही अक्षर चपाएर बोल्छन्, कोही छिटोछिटो बोल्ने हुन्छन् भने कसैको बोलाइमा स्थानीय भाषिक रङ मिसिएको हुन्छ, कोही बहकिएर बोल्छन् त कसैको बोलाइ अन्यन्त सुस्त हुन्छ भने कसैको टाठो । यी सबै वक्ताका बोलाइगत विशेषताहरु हुन् । यी सबै बोलाइका ढङ्गले सुनाइमा नकारात्मक असर पार्छन् र भाषिक क्षमताको विकास र सीप आर्जनमा प्रत्यक्ष असर पर्दछ ।
२. विषयवस्तु र शब्दभण्डारगत सीमा ः विषयवस्तुको गहनता वा जटिलताले पनि सुनाइमा असर पार्ने गर्दछ । यसैगरी अपरिचित वा नयाँ विषयवस्तुले पनि श्रुतिबोधमा अप्ठ्यारो सिर्जना गर्दछ । सजिलो र परिचित विषयवस्तुले सुनाइलाई सहज बनाउँछ । त्यसैले कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण गर्दा सरल र परिचित विषयवस्तुको छनोट गर्नु पर्दछ । यसो गर्दा विद्यार्थीको स्तर, अभिरुचि र उसको शब्दभण्डारगत सीमालाई पनि समुचित ध्यान दिनुपर्दछ ।
३. भाषिक क्षमता : वर्णगठनको पहिचान, वर्ण भेदकताको ज्ञान, रुप गठन, वाक्यगठन, शब्दभण्डार, शब्दप्रयोग क्षमता आदिमा विद्यार्थीको अनुभवको स्तरले बोधलाई प्रभावित गर्दछ । उल्लिखित कुराहरुको कमी भए श्रुतिबोध कमजोर हुन्छ । यसैगरी वक्ताको हाउभाउ, चष्टाका साथसाथै लय, अनुतान, आघात आदिको ज्ञान श्रोतामा भएन भने पनि सुनाइमा असर पर्दछ । अतः सुनाइशिक्षण गर्दा यी पक्षहरुमाथि समुचित ध्यान दिनुपर्दछ ।
विषयवस्तुको प्रस्तुतीकरण, शैलीशिल्प आदिको उचित ख्याल गर्न आवश्यक छ । लिखित भाषको श्रुतिबोध अझ जटिल हुन्छ । छोटाभन्दा लामा अनुच्छेद, अझ सिङ्गो पाठ र कथा, रुपकभन्दा बौद्धिकता प्रधान, कम घटना भएका रचना सामग्रीका कुरा सुनेर सम्झन र भन्न झन् गाह्रो छ । अत ः शिक्षण अभ्यासका क्रममा यी पक्षहरुमाथि समुचित ध्यान पु¥याउनुपर्दछ ।
४. वातावरणगत भिन्नता : कक्षावातावरणको सुनाइशिक्षणमा महत्वपूर्ण असर पर्दछ । कोठामा अटेसमटेस भइबस्दा विद्यार्थीहरु एकाग्र हुन सक्दैनन् । एकाग्रता नहँुदा श्रुतिबोधमा कठिनाइ उत्पन्न हुन्छ । यसैगरी वक्ता श्रोताले देख्ने स्थितिमा हुनुपर्दछ । वक्ताले देखिने गरी बोल्दा नै सुनाइशिक्षण प्रभावकारी हुन्छ । श्रोताको बसाइको तरिका पनि उपयुक्त हुनुपर्दछ । खुट्टा हल्लाउने, हात चलाउने र वक्तातिर नहेरी अन्यत्र हेर्ने काम श्रोताले गर्नुहुँदैन । श्रोताले मनमा कुरा खेलाउँदा, आत्मकेन्द्रित हुँदा, पूर्वागही धारणा लिँदा पनि सुनाइमा नकारात्मक असर पर्दछ ।
५. औपचारिक र अनौपचारिक भाषा : औपचारिक र अनौपचारिक भाषाको सुनाइशिक्षणमा बेग्लाबेग्लै असर पर्दछ । औपचारिक भाषा अपेक्षाकृत जटिल हुन्छ भने अनौपचारिक भाषा सरल र सहज ।
सुनाइशिक्षण क्रियाकलाप
वर्णविभेदीकरण
वर्णहरुबीचको उच्चारणभिन्नता पहिल्याउने र ठीक ढङ्गले सुन्ने तथा बुझ्ने अभ्यास वर्णविभेदीकरणअन्तर्गत गराइन्छ । कक्षाकोठामा यससम्बन्धी क्रियाकलाप गर्दा विद्यार्थीहरुले बढी गल्ती गर्ने समस्यामूलक वर्णयुग्महरु सुनाइन्छ र तीबीचका ध्वनिगत भिन्नताहरु पहिल्याउन लगाइन्छ । यसो गर्दा सार्थक–सार्थक, निरर्थक–निरर्थक, सार्थक–निरर्थक जुनसुकै वर्णयुग्महरु प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ । वर्णहरुको ध्वनिका आधारमा अर्थको पहिचान गर्ने कार्य वर्णविभेदीकरण भएकाले शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप वर्णयुग्महरु सङ्कलन गरी कक्षाकोठामा तिनको अभ्यास गर्न लगाउनुृपर्दछ । उदाहरणका निम्ति बाछा÷बाचा, सित÷शीत, वर÷बर आदि ।
वाक्यविभेदीकरण
समानजस्ता प्रतीत हुने तर अर्थ तथा आशयगत भिन्नताहरु भएका वाक्यहरु दिएर तिनमा पाइने अर्थगत भिन्नता पहिचान गर्न लगाउने कार्य वाक्यविभेदीकरण हो । यो कार्य उस्तैउस्तै वाक्यहरुमा पाइने अर्थगत भिन्नतालाई पहिल्याउने र अर्थबोध गर्ने कुरासँग सम्बन्धित छ । यसका निम्ति शिक्षकले कक्षाकोठामा त्यस किसिमका वाक्यहरु दिई तिनमा पाइने अर्थगत र व्याकरणात्मक भिन्नताहरु पहिचान तथा बोध गर्न लगाउनुपर्दछ । यसले विद्यार्थीहरुलाई वाक्यमा पाइने अर्थगत सूक्ष्मताप्रति सचेत गराई श्रुतिबोध तथा पठनबोधको क्षमता विकास गर्न समेत सहयोग पु¥याउँदछ ।
श्रुतिबोध
सुनेको कुरा बुझेर उत्तर दिन सक्नु नै श्रुतिबोध हो । सुनेको कुरा बुझिएन भने त्यसको कुनै सार्थकता रहँदैन । अतः शिक्षकले विद्याथर्गीहरुको कक्षागत स्तर हेरी श्रुतिबोधात्मक अभ्यास गराउनुपर्दछ । शिक्षकले यसअन्तर्गत निम्नलिखित क्रियाकलापहरु गर्न लगाउनुपर्दछ ।
१. कथा, जीवनी वा कुनै घटना सुनाई त्यससम्बन्धी प्रश्नोत्तर गराउने ।
२. कुनै पाठको अंश वा समग्र पाठ नै पढेर सुनाइ त्यसको सारांश भन्न लगाउने ३. कुनै घटना, प्रसङ्ग वा विषयवस्तुसँग सम्बन्धित ठीकबेठीक, सत्यअसत्य, मिल्दानमिल्दा कथनहरु सुनाउने र ठीकबेठीक कथनहरु छुट्याउन लगाउने ।
४. शिक्षकले छोटो व्याख्यान दिई त्यस सम्बन्धमा प्रश्नोत्तर गराउने ।
५. कुनै कथा, निबन्ध, जीवनी अंश वा पूर्ण पाठ सुनाई त्यसका मुख्यमुख्य कुरा भन्न लगाउने ।
६. विद्यार्थीहरुलाई थाहा नभएका अपरिचित पाठका अनुच्छेदहरु सुनाई त्यसको शीर्षक भन्न, छान्न वा अनुमान गर्न लगाउने ।
७. शिक्षकले प्रश्नहरु श्यामपाटीमा लेख्ने र प्रश्नहरुका उत्तर आउने पाठ्यांशहरु सुनाई प्रश्नहरुको उत्तर दिन लगाउने ।
८. केही महत्वपूर्ण वाक्यहरु सुनाई त्यसको विस्तार गर्न लगाउने ।
९. कुनै घटनाक्रमलाई उल्टोपाल्टो पारेर सुनाउने र त्यसलाई मिलाउन लगाउने ।
श्रुतिलेखन
कुनै पाठ्यांश सस्वरवाचन गर्दै लेख्न लगाउनु श्रुतिलेखन हो । यसअन्तर्गत विद्यार्थीहरुलाई उपयुक्त उच्चारण तथा वर्णविन्यास अनुरुप लेख्न अभ्यस्त गराइन्छ । वर्णयुग्म, शब्दयुग्म, वाक्य, वाक्यसमूह, अनुच्छेद आदि सुनाउँदै विद्यार्थीहरुलाई लेख्ने अभ्यास गराउनुपर्दछ । यसका साथसाथै अनुतान, आघात, लय, मात्राका आधारमा भिन्नता देखापर्ने शब्द वा वाक्यहरु सुनाई तिनमा पाइने भिन्नता छुट्याउने अभ्याससमेत गर्न लगाउन सकिन्छ ।
श्रुतिरचना
विद्यार्थीहरुलाई कुनै घटना, प्रसङ्ग, विषयवस्तुको वर्णन, विवरण आदि सुनाई उनीहरुले सम्झेबुझेका आधारमा क्रम मिलाएर एकदुई अनुच्छेद लेख्न लगाउने कार्य श्रुतिरचना ो । यसले विद्यार्थीको सुनाइ, बोलाइ, लेखाइसीपको विकास गर्दछ । श्रुतिरचनाका लागि विद्यार्थीले नपढेका कथा, जीवनीलगायत घटना, प्रसङ्ग वा विषयवस्तुको प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसबाट विद्यार्थीमा सुन्ने, बुझ्ने र बुझेका कुरा लेख्ने सीपको विकास हुन्छ ।
बुँदाटिपोट
शिक्षकले कुनै कुरा सुनाएर त्यसका मुख्यमुख्य कुरालाई बुँदामा टिपोट गर्न लगाउनु नै बुँदा टिपोट हो । बुँदाटिपोट क्रियाकलाप सम्पन्न भएपछि विद्यार्थीहरुलाई उनीहरुले गरेको बँुदा टिपोट सुनाउन लगाउनुपर्छ र त्यसमा शिक्षकले आवश्यक टिप्पणी पनि गरिदिनुपर्दछ । बुँदा टिपोटका निम्ति शिक्षकले पाठ्यपुस्तकभित्रका वा बाहिरका सामग्रीहरु प्रयोग गर्न सक्छन् । बुँदाटिपोटका निम्ति अनुच्छेद वा समग्र पाठ सुनाउन सकिन्छ ।
समस्या समाधान
समस्या समाधान अन्तर्गत विद्यार्थीहरुलाई विवादास्पद कुराहरु सुनाएर त्यसमा अन्तर्निहित गाँठो फुकाउन लगाइन्छ । यसका निम्ति शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई उनीहरु सहमत वा असहमत हुने विषयहरु सुनाएर, मिल्दाअमिल्दा कुराहरुप्रति टिप्पणी गर्न लगाएर उनीहरुलाई यसको अभ्यास गर्न लगाउन सक्छन् । यसका निम्ति विद्यार्थीहरुलाई आपसमा वादविवाद गराउने, एकअर्काको तर्कको खण्डनमण्डन कार्य गराउनु पनि उपयुक्त देखिन्छ ।
सुनाइपूर्वका अवस्थाहरु
सुनाइ सीपशिक्षणका सबै कुरा अन्ततः कक्षाकोठामा गएर नै केन्द्रित हुन्छन् । सुनाइशिक्षणसम्बन्धी सबै कुराको ज्ञान विद्यार्थीहरुलाई सुनाइमा सक्षम बनाउनका निम्ति हो । कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण कसरी गर्ने भन्ने कुराको ज्ञान र तयारी भएन भने उपयुक्त शिक्षण सम्भव हुँदैन । त्यस्तो शिक्षणबाट विद्यार्थीहरुलाई कुनै फाइदा हुँदैन । त्यसैले सनाइशिक्षण क्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगबारे शिक्षकलाई व्यवस्थित ज्ञान हुन आवश्यक छ । सुनाइशिक्षण क्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगलाई तीन भागमा बाँडेर कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण क्रियाकलाप सम्पन्न गरिन्छ ः
भाषाका अन्य सीपहरु बोलाइ, पढाइ र लेखाइको सुनाइसँग गहिरो सम्बन्ध छ । सुनाइशिक्षणको अभावमा भाषाका अन्य सीपहरु आर्जन असम्भव जस्तै हुन्छ । राम्रोसँग सुनेपछि नै राम्रोसँग बोल्न सकिन्छ । जुन कुरा राम्ररी सुनिंदैन, बुझिंदैन, त्यसलाई लेखेर, बोलेर व्यक्त गर्न पनि सकिंदैन । त्यसैले भाषाका चारै सीपहरु एक–अर्कासँग अन्तर्सम्बन्धित छन् ।
सुनाइशिक्षणका समस्याहरु
१. वक्ताको बोलाइको गति : वक्ता विभिन्न ढङ्गले बोल्छन् । कोही अक्षर चपाएर बोल्छन्, कोही छिटोछिटो बोल्ने हुन्छन् भने कसैको बोलाइमा स्थानीय भाषिक रङ मिसिएको हुन्छ, कोही बहकिएर बोल्छन् त कसैको बोलाइ अन्यन्त सुस्त हुन्छ भने कसैको टाठो । यी सबै वक्ताका बोलाइगत विशेषताहरु हुन् । यी सबै बोलाइका ढङ्गले सुनाइमा नकारात्मक असर पार्छन् र भाषिक क्षमताको विकास र सीप आर्जनमा प्रत्यक्ष असर पर्दछ ।
२. विषयवस्तु र शब्दभण्डारगत सीमा ः विषयवस्तुको गहनता वा जटिलताले पनि सुनाइमा असर पार्ने गर्दछ । यसैगरी अपरिचित वा नयाँ विषयवस्तुले पनि श्रुतिबोधमा अप्ठ्यारो सिर्जना गर्दछ । सजिलो र परिचित विषयवस्तुले सुनाइलाई सहज बनाउँछ । त्यसैले कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण गर्दा सरल र परिचित विषयवस्तुको छनोट गर्नु पर्दछ । यसो गर्दा विद्यार्थीको स्तर, अभिरुचि र उसको शब्दभण्डारगत सीमालाई पनि समुचित ध्यान दिनुपर्दछ ।
३. भाषिक क्षमता : वर्णगठनको पहिचान, वर्ण भेदकताको ज्ञान, रुप गठन, वाक्यगठन, शब्दभण्डार, शब्दप्रयोग क्षमता आदिमा विद्यार्थीको अनुभवको स्तरले बोधलाई प्रभावित गर्दछ । उल्लिखित कुराहरुको कमी भए श्रुतिबोध कमजोर हुन्छ । यसैगरी वक्ताको हाउभाउ, चष्टाका साथसाथै लय, अनुतान, आघात आदिको ज्ञान श्रोतामा भएन भने पनि सुनाइमा असर पर्दछ । अतः सुनाइशिक्षण गर्दा यी पक्षहरुमाथि समुचित ध्यान दिनुपर्दछ ।
विषयवस्तुको प्रस्तुतीकरण, शैलीशिल्प आदिको उचित ख्याल गर्न आवश्यक छ । लिखित भाषको श्रुतिबोध अझ जटिल हुन्छ । छोटाभन्दा लामा अनुच्छेद, अझ सिङ्गो पाठ र कथा, रुपकभन्दा बौद्धिकता प्रधान, कम घटना भएका रचना सामग्रीका कुरा सुनेर सम्झन र भन्न झन् गाह्रो छ । अत ः शिक्षण अभ्यासका क्रममा यी पक्षहरुमाथि समुचित ध्यान पु¥याउनुपर्दछ ।
४. वातावरणगत भिन्नता : कक्षावातावरणको सुनाइशिक्षणमा महत्वपूर्ण असर पर्दछ । कोठामा अटेसमटेस भइबस्दा विद्यार्थीहरु एकाग्र हुन सक्दैनन् । एकाग्रता नहँुदा श्रुतिबोधमा कठिनाइ उत्पन्न हुन्छ । यसैगरी वक्ता श्रोताले देख्ने स्थितिमा हुनुपर्दछ । वक्ताले देखिने गरी बोल्दा नै सुनाइशिक्षण प्रभावकारी हुन्छ । श्रोताको बसाइको तरिका पनि उपयुक्त हुनुपर्दछ । खुट्टा हल्लाउने, हात चलाउने र वक्तातिर नहेरी अन्यत्र हेर्ने काम श्रोताले गर्नुहुँदैन । श्रोताले मनमा कुरा खेलाउँदा, आत्मकेन्द्रित हुँदा, पूर्वागही धारणा लिँदा पनि सुनाइमा नकारात्मक असर पर्दछ ।
५. औपचारिक र अनौपचारिक भाषा : औपचारिक र अनौपचारिक भाषाको सुनाइशिक्षणमा बेग्लाबेग्लै असर पर्दछ । औपचारिक भाषा अपेक्षाकृत जटिल हुन्छ भने अनौपचारिक भाषा सरल र सहज ।
सुनाइशिक्षण क्रियाकलाप
वर्णविभेदीकरण
वर्णहरुबीचको उच्चारणभिन्नता पहिल्याउने र ठीक ढङ्गले सुन्ने तथा बुझ्ने अभ्यास वर्णविभेदीकरणअन्तर्गत गराइन्छ । कक्षाकोठामा यससम्बन्धी क्रियाकलाप गर्दा विद्यार्थीहरुले बढी गल्ती गर्ने समस्यामूलक वर्णयुग्महरु सुनाइन्छ र तीबीचका ध्वनिगत भिन्नताहरु पहिल्याउन लगाइन्छ । यसो गर्दा सार्थक–सार्थक, निरर्थक–निरर्थक, सार्थक–निरर्थक जुनसुकै वर्णयुग्महरु प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ । वर्णहरुको ध्वनिका आधारमा अर्थको पहिचान गर्ने कार्य वर्णविभेदीकरण भएकाले शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप वर्णयुग्महरु सङ्कलन गरी कक्षाकोठामा तिनको अभ्यास गर्न लगाउनुृपर्दछ । उदाहरणका निम्ति बाछा÷बाचा, सित÷शीत, वर÷बर आदि ।
वाक्यविभेदीकरण
समानजस्ता प्रतीत हुने तर अर्थ तथा आशयगत भिन्नताहरु भएका वाक्यहरु दिएर तिनमा पाइने अर्थगत भिन्नता पहिचान गर्न लगाउने कार्य वाक्यविभेदीकरण हो । यो कार्य उस्तैउस्तै वाक्यहरुमा पाइने अर्थगत भिन्नतालाई पहिल्याउने र अर्थबोध गर्ने कुरासँग सम्बन्धित छ । यसका निम्ति शिक्षकले कक्षाकोठामा त्यस किसिमका वाक्यहरु दिई तिनमा पाइने अर्थगत र व्याकरणात्मक भिन्नताहरु पहिचान तथा बोध गर्न लगाउनुपर्दछ । यसले विद्यार्थीहरुलाई वाक्यमा पाइने अर्थगत सूक्ष्मताप्रति सचेत गराई श्रुतिबोध तथा पठनबोधको क्षमता विकास गर्न समेत सहयोग पु¥याउँदछ ।
श्रुतिबोध
सुनेको कुरा बुझेर उत्तर दिन सक्नु नै श्रुतिबोध हो । सुनेको कुरा बुझिएन भने त्यसको कुनै सार्थकता रहँदैन । अतः शिक्षकले विद्याथर्गीहरुको कक्षागत स्तर हेरी श्रुतिबोधात्मक अभ्यास गराउनुपर्दछ । शिक्षकले यसअन्तर्गत निम्नलिखित क्रियाकलापहरु गर्न लगाउनुपर्दछ ।
१. कथा, जीवनी वा कुनै घटना सुनाई त्यससम्बन्धी प्रश्नोत्तर गराउने ।
२. कुनै पाठको अंश वा समग्र पाठ नै पढेर सुनाइ त्यसको सारांश भन्न लगाउने ३. कुनै घटना, प्रसङ्ग वा विषयवस्तुसँग सम्बन्धित ठीकबेठीक, सत्यअसत्य, मिल्दानमिल्दा कथनहरु सुनाउने र ठीकबेठीक कथनहरु छुट्याउन लगाउने ।
४. शिक्षकले छोटो व्याख्यान दिई त्यस सम्बन्धमा प्रश्नोत्तर गराउने ।
५. कुनै कथा, निबन्ध, जीवनी अंश वा पूर्ण पाठ सुनाई त्यसका मुख्यमुख्य कुरा भन्न लगाउने ।
६. विद्यार्थीहरुलाई थाहा नभएका अपरिचित पाठका अनुच्छेदहरु सुनाई त्यसको शीर्षक भन्न, छान्न वा अनुमान गर्न लगाउने ।
७. शिक्षकले प्रश्नहरु श्यामपाटीमा लेख्ने र प्रश्नहरुका उत्तर आउने पाठ्यांशहरु सुनाई प्रश्नहरुको उत्तर दिन लगाउने ।
८. केही महत्वपूर्ण वाक्यहरु सुनाई त्यसको विस्तार गर्न लगाउने ।
९. कुनै घटनाक्रमलाई उल्टोपाल्टो पारेर सुनाउने र त्यसलाई मिलाउन लगाउने ।
श्रुतिलेखन
कुनै पाठ्यांश सस्वरवाचन गर्दै लेख्न लगाउनु श्रुतिलेखन हो । यसअन्तर्गत विद्यार्थीहरुलाई उपयुक्त उच्चारण तथा वर्णविन्यास अनुरुप लेख्न अभ्यस्त गराइन्छ । वर्णयुग्म, शब्दयुग्म, वाक्य, वाक्यसमूह, अनुच्छेद आदि सुनाउँदै विद्यार्थीहरुलाई लेख्ने अभ्यास गराउनुपर्दछ । यसका साथसाथै अनुतान, आघात, लय, मात्राका आधारमा भिन्नता देखापर्ने शब्द वा वाक्यहरु सुनाई तिनमा पाइने भिन्नता छुट्याउने अभ्याससमेत गर्न लगाउन सकिन्छ ।
श्रुतिरचना
विद्यार्थीहरुलाई कुनै घटना, प्रसङ्ग, विषयवस्तुको वर्णन, विवरण आदि सुनाई उनीहरुले सम्झेबुझेका आधारमा क्रम मिलाएर एकदुई अनुच्छेद लेख्न लगाउने कार्य श्रुतिरचना ो । यसले विद्यार्थीको सुनाइ, बोलाइ, लेखाइसीपको विकास गर्दछ । श्रुतिरचनाका लागि विद्यार्थीले नपढेका कथा, जीवनीलगायत घटना, प्रसङ्ग वा विषयवस्तुको प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसबाट विद्यार्थीमा सुन्ने, बुझ्ने र बुझेका कुरा लेख्ने सीपको विकास हुन्छ ।
बुँदाटिपोट
शिक्षकले कुनै कुरा सुनाएर त्यसका मुख्यमुख्य कुरालाई बुँदामा टिपोट गर्न लगाउनु नै बुँदा टिपोट हो । बुँदाटिपोट क्रियाकलाप सम्पन्न भएपछि विद्यार्थीहरुलाई उनीहरुले गरेको बँुदा टिपोट सुनाउन लगाउनुपर्छ र त्यसमा शिक्षकले आवश्यक टिप्पणी पनि गरिदिनुपर्दछ । बुँदा टिपोटका निम्ति शिक्षकले पाठ्यपुस्तकभित्रका वा बाहिरका सामग्रीहरु प्रयोग गर्न सक्छन् । बुँदाटिपोटका निम्ति अनुच्छेद वा समग्र पाठ सुनाउन सकिन्छ ।
समस्या समाधान
समस्या समाधान अन्तर्गत विद्यार्थीहरुलाई विवादास्पद कुराहरु सुनाएर त्यसमा अन्तर्निहित गाँठो फुकाउन लगाइन्छ । यसका निम्ति शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई उनीहरु सहमत वा असहमत हुने विषयहरु सुनाएर, मिल्दाअमिल्दा कुराहरुप्रति टिप्पणी गर्न लगाएर उनीहरुलाई यसको अभ्यास गर्न लगाउन सक्छन् । यसका निम्ति विद्यार्थीहरुलाई आपसमा वादविवाद गराउने, एकअर्काको तर्कको खण्डनमण्डन कार्य गराउनु पनि उपयुक्त देखिन्छ ।
सुनाइपूर्वका अवस्थाहरु
सुनाइ सीपशिक्षणका सबै कुरा अन्ततः कक्षाकोठामा गएर नै केन्द्रित हुन्छन् । सुनाइशिक्षणसम्बन्धी सबै कुराको ज्ञान विद्यार्थीहरुलाई सुनाइमा सक्षम बनाउनका निम्ति हो । कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण कसरी गर्ने भन्ने कुराको ज्ञान र तयारी भएन भने उपयुक्त शिक्षण सम्भव हुँदैन । त्यस्तो शिक्षणबाट विद्यार्थीहरुलाई कुनै फाइदा हुँदैन । त्यसैले सनाइशिक्षण क्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगबारे शिक्षकलाई व्यवस्थित ज्ञान हुन आवश्यक छ । सुनाइशिक्षण क्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगलाई तीन भागमा बाँडेर कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण क्रियाकलाप सम्पन्न गरिन्छ ः
- सुनाइपूर्वका अवस्थाहरु
- सुनाइक्रमका अवस्थाहरु
- सुनाइपश्चात्का अवस्थाहरु
सुनाइपूर्वका अवस्थाहरु
सुनाइपूर्वका अवस्थाहरुअन्तर्गत सुनाइ सामग्रीको चयन सबैभन्दा पहिले पर्दछ । उद्देश्यअनुरुपका सामग्रीहरुको छनोट कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण क्रियाकलापको पहिलो कडी हो । ठीक सामग्रीको छनोट भएन भने उद्देश्यअनुरुप शिक्षणकार्य सम्भव हुँदैन । वाक्यविभेदीकरण शिक्षण गर्नु छ भने शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप उपयुक्त वाक्यहरु छनोट गरी वाक्यपत्तीहरुको निर्माण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसैगरी शिक्षकले उद्देश्यअुनरुपको विषयवस्तु शिषण्या गर्नुछ भने शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप उपयुक्त वाक्यहरु छनोट गरी वाक्यपत्तीहरुको निर्माण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसैगरी शिक्षकले उद्देश्यअनुरुपको विषयवस्तु शिक्षण गरेपछि मूल्याङ्कन, समस्या पहिचान र पृष्ठपोषणका निम्ति पहिले नै प्रश्नहरु निर्माण गर्नुपर्छ । कक्षाकोठामा हठात् निर्माण गरिने प्रश्न वस्तुगत हुने सम्भावना अत्यन्त कम रहन्छ । सुनाइशिक्षण गर्नुभन्दा पहिले गर्नुपर्ने अर्काे महत्वपूर्ण कार्य कक्षाकोठामा सुनाइ वातावरण निर्माण हो । सुनाइ वातावरण निर्माण भएन भने शिक्षण कार्य फलदायी हुन सक्दैन । सुनाइशिक्षणप्रति विद्यार्थीको ध्यानलाई पूर्ण केन्द्रित गर्नु नै उपयुक्त सुनाइशिक्षण वातावरण हो । विद्यार्थी परस्पर चल्दा, आपसमा कुरा गर्दा, अटेस मटेस भएर बस्दा, मन अर्कैतिर बहकिँदा कक्षाकोठाको शिक्षण वातावरण बिग्रिन्छ । अतः शिक्षकले शिक्षण गर्नुअघि वातावरण निर्माणमा ध्यान दिनुपर्दछ । सुनाइशिक्षणको सुरुवातभन्दा पहिले शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई आवश्यक निर्देशन पनि दिनुपर्दछ । पाठ्यवस्तुको उद्देश्यको जानकारी गराउनेदेखि उनीहरुबाट अपेक्षित सहभागितासम्बन्धी निर्देशन पनि दिनुपर्दछ । निर्देशनले विद्यार्थीहरुमा सजगता र सचेतता पैदा गर्दछ ।
सुनाइक्रम र सुनाइपश्चात्का अवस्थाहरु
सुनाइशिक्षणक्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगका निम्ति सुनाइ सामग्रीको चयन, प्रश्नहरु निर्माण, सुनाइ वातावरणको निर्माण तथा आवश्यक कक्षानिर्देशन दिइसकेपछि क्रियाकलाप प्रयोगको दोस्रो चरण सुरु हुन्छ । सुनाइ क्रमका अवस्थाहरुमा सबैभन्दा पहिले सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति गरिन्छ । निश्चित उद्देश्यअनुरुप तयार पारिएका र छनोट गरिएका सामग्रीहरुको प्रस्तुती नै सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति हो । सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति सँगसँगै सुनाइको अवलोकन आवश्यक हुन्छ । विद्यार्थीले सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुतिप्रति अभिरुचि देखाइरहेका छन् कि छैनन्, प्रस्तुत सामग्री उसले बुझिरहेको छ कि छैन, क्रियाकलापमा कत्तिको भाग लिइरहेको छ, एकाग्र छ कि छैन, सामग्री जटिल पो भयो कि, जस्ता कुाहरु सुनाइको अवलोकनभित्र पर्दछन् । सुनाइ अवलोकनले शिक्षकलाई तयार पारिएको सामग्रीको प्रयोग अझ राम्रोसँग गर्न आधार प्रदान गर्दछ ।
सुनाइशिक्षण कक्षाकोठामा प्रयोगको अग्रिम अवस्थालाई सुनाइपश्चात्को अवस्था मानिन्छ । यसअन्तर्गत सुनाइ मूल्याङ्कन, समस्या पहिचान र पृष्ठपोषण पर्दछन् । सुनाइशिक्षणपछि सुनाइ मूल्याङ्कनको प्रक्रियालाई अघि बढाइन्छ । सुनाइ मूल्याङ्कन शिक्षण गरिएको पाठ्यवस्तु र उद्देश्यका आधारमा गरिन्छ ।
विद्यार्थी सिक्न सक्षम भएन भने त्यसको वास्तविक कारण पहिल्याउनुपर्दछ । कारण नभई कार्य हुँदैन । विद्यार्थीले सिक्न नसक्नुको अर्थ नै त्यहाँ कुनै न कुनै समस्या हुनु हो । यही समस्या थाहा पाउनु नै समस्या पहिचान गर्नु हो । विद्यार्थीले शिक्षण सिक्न सक्नु वा नसक्नुका अनेक कारण हुन सक्छन्, जस्तै–ध्यान नदिनु, विषयवस्तुको सामान्य ज्ञान पनि नहुनु, अस्पष्ट हुनु, पढाएको नै नबुझ्नु आदि । समस्या पहिचान पृष्ठपोषणका निम्ति गरिन्छ । पृष्ठपोषणले विद्यार्थीलाई आफूमा रहेका त्रुटिहरुलाई पहिल्याउँदै सिक्न मद्दत पुर्याउँछ।
सुनाइपूर्वका अवस्थाहरुअन्तर्गत सुनाइ सामग्रीको चयन सबैभन्दा पहिले पर्दछ । उद्देश्यअनुरुपका सामग्रीहरुको छनोट कक्षाकोठामा सुनाइशिक्षण क्रियाकलापको पहिलो कडी हो । ठीक सामग्रीको छनोट भएन भने उद्देश्यअनुरुप शिक्षणकार्य सम्भव हुँदैन । वाक्यविभेदीकरण शिक्षण गर्नु छ भने शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप उपयुक्त वाक्यहरु छनोट गरी वाक्यपत्तीहरुको निर्माण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसैगरी शिक्षकले उद्देश्यअुनरुपको विषयवस्तु शिषण्या गर्नुछ भने शिक्षकले विद्यार्थीहरुको स्तरअनुरुप उपयुक्त वाक्यहरु छनोट गरी वाक्यपत्तीहरुको निर्माण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसैगरी शिक्षकले उद्देश्यअनुरुपको विषयवस्तु शिक्षण गरेपछि मूल्याङ्कन, समस्या पहिचान र पृष्ठपोषणका निम्ति पहिले नै प्रश्नहरु निर्माण गर्नुपर्छ । कक्षाकोठामा हठात् निर्माण गरिने प्रश्न वस्तुगत हुने सम्भावना अत्यन्त कम रहन्छ । सुनाइशिक्षण गर्नुभन्दा पहिले गर्नुपर्ने अर्काे महत्वपूर्ण कार्य कक्षाकोठामा सुनाइ वातावरण निर्माण हो । सुनाइ वातावरण निर्माण भएन भने शिक्षण कार्य फलदायी हुन सक्दैन । सुनाइशिक्षणप्रति विद्यार्थीको ध्यानलाई पूर्ण केन्द्रित गर्नु नै उपयुक्त सुनाइशिक्षण वातावरण हो । विद्यार्थी परस्पर चल्दा, आपसमा कुरा गर्दा, अटेस मटेस भएर बस्दा, मन अर्कैतिर बहकिँदा कक्षाकोठाको शिक्षण वातावरण बिग्रिन्छ । अतः शिक्षकले शिक्षण गर्नुअघि वातावरण निर्माणमा ध्यान दिनुपर्दछ । सुनाइशिक्षणको सुरुवातभन्दा पहिले शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई आवश्यक निर्देशन पनि दिनुपर्दछ । पाठ्यवस्तुको उद्देश्यको जानकारी गराउनेदेखि उनीहरुबाट अपेक्षित सहभागितासम्बन्धी निर्देशन पनि दिनुपर्दछ । निर्देशनले विद्यार्थीहरुमा सजगता र सचेतता पैदा गर्दछ ।
सुनाइक्रम र सुनाइपश्चात्का अवस्थाहरु
सुनाइशिक्षणक्रियाकलापको कक्षाकोठामा प्रयोगका निम्ति सुनाइ सामग्रीको चयन, प्रश्नहरु निर्माण, सुनाइ वातावरणको निर्माण तथा आवश्यक कक्षानिर्देशन दिइसकेपछि क्रियाकलाप प्रयोगको दोस्रो चरण सुरु हुन्छ । सुनाइ क्रमका अवस्थाहरुमा सबैभन्दा पहिले सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति गरिन्छ । निश्चित उद्देश्यअनुरुप तयार पारिएका र छनोट गरिएका सामग्रीहरुको प्रस्तुती नै सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति हो । सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुति सँगसँगै सुनाइको अवलोकन आवश्यक हुन्छ । विद्यार्थीले सुनाइ सामग्रीको प्रस्तुतिप्रति अभिरुचि देखाइरहेका छन् कि छैनन्, प्रस्तुत सामग्री उसले बुझिरहेको छ कि छैन, क्रियाकलापमा कत्तिको भाग लिइरहेको छ, एकाग्र छ कि छैन, सामग्री जटिल पो भयो कि, जस्ता कुाहरु सुनाइको अवलोकनभित्र पर्दछन् । सुनाइ अवलोकनले शिक्षकलाई तयार पारिएको सामग्रीको प्रयोग अझ राम्रोसँग गर्न आधार प्रदान गर्दछ ।
सुनाइशिक्षण कक्षाकोठामा प्रयोगको अग्रिम अवस्थालाई सुनाइपश्चात्को अवस्था मानिन्छ । यसअन्तर्गत सुनाइ मूल्याङ्कन, समस्या पहिचान र पृष्ठपोषण पर्दछन् । सुनाइशिक्षणपछि सुनाइ मूल्याङ्कनको प्रक्रियालाई अघि बढाइन्छ । सुनाइ मूल्याङ्कन शिक्षण गरिएको पाठ्यवस्तु र उद्देश्यका आधारमा गरिन्छ ।
विद्यार्थी सिक्न सक्षम भएन भने त्यसको वास्तविक कारण पहिल्याउनुपर्दछ । कारण नभई कार्य हुँदैन । विद्यार्थीले सिक्न नसक्नुको अर्थ नै त्यहाँ कुनै न कुनै समस्या हुनु हो । यही समस्या थाहा पाउनु नै समस्या पहिचान गर्नु हो । विद्यार्थीले शिक्षण सिक्न सक्नु वा नसक्नुका अनेक कारण हुन सक्छन्, जस्तै–ध्यान नदिनु, विषयवस्तुको सामान्य ज्ञान पनि नहुनु, अस्पष्ट हुनु, पढाएको नै नबुझ्नु आदि । समस्या पहिचान पृष्ठपोषणका निम्ति गरिन्छ । पृष्ठपोषणले विद्यार्थीलाई आफूमा रहेका त्रुटिहरुलाई पहिल्याउँदै सिक्न मद्दत पुर्याउँछ।
Comments
Post a Comment